bø og by m, gno. bǿr m og býr m ‘gard’, avleidd av rota i verbet búa ‘bu’, eldre ‘dyrke’. Grunnordet finst i sms. (-bø, -by) og usms. (Bø, By) i mange stadnamn, særleg gardsnamn. På Sør- og Vestlandet, frå og med Telemark til og med Nordmøre, i dei Austlands-dalane som ligg nærast opp til Vestlandet og i Nordland (som regel) finn vi forma -bø, på resten av Austlandet, i Trøndelagsområdet (minus Oppdal) og i Troms -by. Bø og -bø finst elles heilt sør i Østfold, der ein òg finn nokre døme på bunden form Bøen og -bøen. Dei same formene har ein i tilgrensande strok i Bohuslän og Värmland. Bunden form er regelen i bygdene frå Sunnfjord og nordover til og med Nordmøre.  Av den gno. genitivsforma bjár har det vakse fram eit bjå f ‘seter, uteng’, som er kjent frå Telemark og Setesdal.

   Grunnordet bø/by finst òg i nokre sms. seternamn, spreidde over det meste av seterområdet sønnafjells. Men mange av desse setrane har opphavleg vore gardar. Andre kan ha fått namnet sitt av den truleg sekundære tydinga som er utvikla vestafjells, ‘inngjerd mark på ein gard, jorde’. Lars Hellberg har argumentert for at denne tydinga kan vere utgammal. I Telemark, på Agder og i Ryfylke kan bø brukast i grendenamn, t.d. Vaddebø, Åraksbø.

Det usms. gardsnamnet Bø, By, ‘bustaden, garden’, høyrer mange stader til det aller eldste laget i busetnaden. Storparten av desse om lag 140 usms. gardsnamna er nok frå før vikingtida, ofte frå eldre jarnalder. Mange ligg sentralt i bygda, og 15 har seinare vorte kyrkjestader.

   Førsteledda i dei nærare 1000 gamle, sms. namna er ofte eit topografisk appellativ, særleg gjeld dette på Vestlandet, der 25 % av namna er sette saman med eit slikt naturord. Person- og tilnamn er òg vanlege, og her skil Østfold seg ut: i 28 % av namna er førsteleddet eit personnamn. Ikkje i noko anna fylke har ein så stor del av by- og bø-namna eit slikt førsteledd. Nordafjells finst det mest ikkje slike førsteledd. Nyare forsking syner i det heile at det er langt færre samansetjingar med personnamn i by- og bø­-namn enn ein tidlegare har rekna med, 12 % for heile landet. Med særs få unntak er det tale om mannsnamn. Den største gruppa av førsteledd er likevel adjektiv og adverb med over 40 %, nokolunde jamt fordelt over heile landet.

   Sms. gardsnamn av typen Austby-Melby-Vestby har truleg tyngdepunktet i og kring vikingtida og har da gjerne komme opp gjennom deling av eller utskiljing frå ein eldre gard. Men nokre slike gardar kan vere så unge som frå kristen mellomalder. I det heile er det vanskeleg å setje opp noko fast dateringsskjema for dei norske by-gardane. Ei undersøking bygd på landskylda (Schmidt 2000) tyder likevel på at namna som gruppe kan vera på alder med stad- og land-namna. Fleire «kristne» førsteledd kan tyda på lågare alder, men i fleire høve kan ein vise at eit slikt førsteledd har kome i staden for eit anna, eldre, eller har vorte sett til eit tidlegare usms. namn (t.d. Bǿr > Kyrkjebø).

   I ei stilling for seg står Huseby-gardane. I alle fall i visse strok på Austlandet ser dette namnet ut til å ha komme inn frå Sverige i eldste rikssamlingstida (800-talet), knytt til seinare kongsgardar, som etter Steinnes har hatt spesiell funksjon i administrasjonen. Men dette høver mindre bra andre stader, t.d. i Trøndelag. Der kan namnet, gno. Húsabýr ha hatt den allmenne tydinga Oluf Rygh reknar med: «en vel bebygget Gaard, der har mange, gode eller prægtige Huse» (NG Indl.). I alt finst det kring 50 Huseby-namn i landet, alle truleg frå førkristen tid. K. Hoel har (1985) vist at mange av Huseby-gardane på Austlandet truleg har hatt eldre namn.

Litt.: O. Beito 1949 s. 130 f. L. Hellberg 1967. K. Hoel i Inst. for namnegransking, Oslo, Årsmelding 1985 s. 199 ff. P. Hovda i KLNM II s. 387-89. NG Indl s. 47 og 57. M. Olsen 1926 (sjå register). M. Olsen i NK V s. 22 f. A. Steinnes 1955. T. Schmidt 2000. JS, TS.

 

NG:

gno.  bœr m., også i Formen býr (Gen. bœjar, bjår, Flt. bœir), Gaaå. De to Former af Ordet bruges i Navne ikke om hinanden, men have hver sit særskilte Stedsområde i Kilder fra MA. forblandes de dog hyppigt, udentvivl som Følge af, at vedkommende Skriver opr. har hørt hjemme i eller har fået sin boglige Uddannelse i en anden Landsdel end den, Navnene tilhøre. I det store taget er by den herskende Form på Østlandet, i de trondhjemske Amter og i Tromsø Amt (på det sidste Sted vistnok indbragt af Indflyttere fra sydligere Egne, hvor denne Form bruges), bø derimod fra Bratsberg til og med Romsdals Amt og i Nordlands Amt. Det må dog mærkes, at det usms. Bø, Bøen har noget videre Udbredelse end -bø, -bøen som Sammensætningsled (det første bruges således i den sydøstlige Del af Smålenene, hvor -bøen kun forekommer i en enkelt Bygd, Enningdalen). Dette synes at tyde på, at býr i Tidens Løb har udbredt sig på den anden Forms Bekostning. Også andre Uregelmæssigheder findes; i Egne, hvor ellers bø bruges, træffer man således Huseby og i sådanne Egne kan -by undtagelsesvis forekomme ved Gårde, som have været Herresæder (Hesby på Finnø, Berby i Enningdalen). I ældre Tid findes Ordet i den sydvestlige Del af Landet ofte brugt som sidste Led i Grændenavne, og findes til dels således brugt endnu, især i Sætersdalen (Aardalsbø, Vallebø osv.). Som sidste Led i Udtalen ofte afkortet til -be (naar s gaar foran, -pe) og enkelte Gange skr. efter denne Udtale. I sms. Navne, hvor Ordet er sidste Led, er første Led i de fleste Tilfælde enten et Personnavn (eller et Ord, som betegner tidligere Eieres Stilling, som i Prestby, Munkeby), eller også Ord, som have Hensyn til Gårdens Beliggenhed, Grundens og Omgivelsernes Beskaffenhed og lignende Forhold, særlig ofte et Adverbium, som udtrykker Beliggenheden i Forhold til andre Gårde (som Vestby, Sundby, Meby, Melby, Neby, Øverby). Bœn er maaske en Sammensætning af dette Ord med vin.