Område- og bygdenamn
Av Ola Stemshaug
Til områdenamn reknar vi namn på
landsdelar og landskap som er større enn bygda
(heradet, kommunen). Hit høyrer altså fylkes- og bispedømenamn, namn på
domssokner, prosti osb. Bygdenamn er som oftast gamle sokne- og heradsnamn
(herad da i tyding «landkommune» slik desse var før storkommunane kom i første
halvparten av 1960-åra). Men etter opphavet
er dei dels bygde-, dels øyeller fjord-, dels
gardsnamn o. 1. Vanlege grendenamn plar ein stort sett ikkje rekne hit (dei er
da òg i dei fleste tilfelle gått ut frå eit gardsnamn). Likevel finst det ein
del samlenamn for område som er noko mindre enn den vanlege «bygda» (t.d. Skåbu i Fron, Vikvarvet i Selbu, Vågsbygda i
Kristiansand), og desse namna er tradisjonelt grupperte blant bygdenamna. Med
di avgrensinga i storleik nedover er vanskeleg, tek vi her med nokre
grensetilfelle.
Dei
store landsdelsnamna våre, Vestlandet, Austlandet, Sørlandet og Nord-Noreg, er heller unge, dei to siste frå vårt
hundreår. Trøndelag derimot er eit
eldgammalt namn for det gamle lovområdet til trønderane. I 80- og 90-åra har vi
dessutan fått Midt-Noreg som eit heller
vanleg namn for den nordlege delen av Sør-Noreg, oftast Møre og Romsdal pluss
Trøndelag. Somme gonger blir òg Helgeland lengst sør i Nord-Noreg rekna med til
det enno noko upresise Midt-Noreg. Denne nye namnebruken har igjen ført til at
Sør-Noreg i dag (1997) blir bruka meir innsnevra om Noreg sør om Dovre og Stad,
i tillegg til den gamle og korrekte bruken om alt land sør for Nord-Noreg.
Fylkesnamna
verkar svært så rot-norske - og dei er
jamtover mellomalderlege inndelingsnamn. Men dei har
ikkje levd fram til i dag utan tradisjonsbrott. I dansketida fekk vi lens-,
amts- og stiftsnamn etter dansk mønster, dvs. oftast med namn etter
administrasjonssetet. Slik dragsa vi med Nordre
og Søndre Bergenhus amt(er), Nedenes amt, Bratsberg amt, Smålenenes
amt osb. heilt fram til 1919. Da kom fylkesnamna med i den sterke
namnefornorskingsprosessen som det for alvor vart gjort opptak til rundt
hundreårsskiftet. Vi fekk altså avløysarar som Sogn og Fjordane, Hordaland, Aust-Agder, Telemark og Østfold.
Dei
fleste fylkes- og landskapsnamna våre er opphavlege naturnamn som t.d. Troms, Salten, Møre, Sogn, Solør, Valdres, Agder. Somme kan vise tilbake til laust
organiserte ‘folkland’, dvs. området for ei
folkegruppe eller stamme. Dette gjeld namn som Hordaland, Rogaland, Hadeland, Gren land der hozrdar, rygir, haðar og grenir levde. Ein vil gjerne følgje både namn og folk tilbake
til folkevandringstida (ca. 400–600 e. Kr.). Om ein meir fasttømra
organisasjon kan bruken av etterleddet rike
vitne i namn som Romerike og Ringerike (dessutan òg Ranrike, det gamle namnet på Båhuslen). Også namn som Telemark og Finnmark, laga til Þilir og finnar (den vanlege, gamle norske
nemninga for samar), har folkenamn i førsteleddet.
Somme
inndelingsnamn vart ikkje «fornorska» i mellomkrigstida. Slik minner framleis Akershus, Buskerud og Fosen oss om
kvar administrasjonsstaden for området har vore.
Går
vi til bygdenamna, finn vi òg der ein stor prosent opphavlege naturnamn. Mange
av desse kan framleis vera levande som naturnamn, slik t.d. Vefsn(a), Vega, Frøya, Hidra. Andre kan ha overlevd berre som bygdenamn, t.d. Vinger, Verran, Rana. Vi har dessutan ei rad samansette naturnamn mellom
bygdenamna: Aremark, Eidsberg, Masfjorden, Bremanger, Øksnes. Ikkje minst er samansetningar
med -dal vanlege: Uvdal, Lårdal, Rendal, Lærdal, Verdal, Ogndal, Saltdal. Grensa mellom somme slike
bygdenamn og områdenamn (som Setesdal, Østerdalen) kan ofte verke tilfeldig og
er stundom vanskeleg å dra.
Svært
mange av bygdenamna er gamle gardsnamn og prosentvis fleire di eldre gardsnamna
er. Magnus Olsen har rekna ut kor mange gardar som har vorte kyrkjestader (det
vil oftast òg seie at gardsnamna har vorte soknenamn) av dei gamle
gardsnamnegruppene:
67 vin-gardar er vortne
kyrkjestader (6, 7 %)
39 heim-gardar er vortne
kyrkjestader (3, 9 %)
63 staðir-gardar
er vortne kyrkjestader (2, 5 %)
35 land-gardar er vortne
kyrkjestader (1, 75 %)
5 setr-gardar er vortne
kyrkjestader (0, 55 %)
Ingen av dei unge rud-namna har fått soknenamns status, men elles råkar vi på
namn som Gjerdrum, Granvin, Hegra, Solum, Elverum, Kråkstad, Heskestad, Sortland, Herland, Tynset, Nesset. Ein del etterledd er i særleg
grad knytte til bygdenamna våre. Mellom dei kan vi nemne bygd f, bu n og bø m (det siste finst òg i mange
gardsnamn). Alle desse orda har ei grunntyding ‘bygd stad’. Bygd har vi spreidd utover heile
Sør-Noreg: Stadsbygda, Dalsbygda, Venabygda, Heradsbygda, Sørskogsbygda, Vågsbygda (og Øverbygd
frå austnorsk innflyttarområde i Nord-Noreg). Bu derimot har ein – som bygdenamn –berre i dei gamle Trøndelagsbygdene og indre
delar av Austlandet: Sparbu, Selbu, Rennebu, Ringebu, Brandbu. Ein har jamført desse gamle
namna med tilsvarande svenske heradsnamn på -bo, og det kan vera mogleg at ein her har
far etter ei eldgammal, førkristen administrativ inndeling. Bø/by
er ofte vorte bygdenamn, både usamansett (t.d. i Nordland, Telemark) og
samansett (t.d. Vestby i Akershus). I alle tilfelle har da utgangspunktet
vore eit gardsnamn. Men på Agder og i delar av Telemark og Rogaland kan ein òg
bruke bø meir allment om ei lita bygd
(Hjuksebø, Hjordalsbø, Åraksbø).
Bygdenamn
på -bing(en) er nytta om avstengde grender og bygdelag på Austlandet. Det
finst òg som gardsnamn. Grunnordet grend
f derimot er berre brukt om fleire gardsbruk som ligg i lag, frå først av, og
framleis vanleg, om grender. Kvarv n
og det avleidde kverve n som
etterledd i bygde- og grendenamn har ein særleg i Trøndelag og på Austlandet (Vikvarvet, Røstkvervet, Sandsvær). Usamansett
har ein Gvarv. Hverfi er svært vanleg på Island.
Også
repp m (nærast med tydinga
‘bygdelag’) er eit svært vanleg grunnord i islandske bygdenamn. I norsk er
ordet kjent i appellativisk bruk frå fleire vestlege dalføre på Austlandet (òg
i forma ripp frå Ringerike) og frå
fjordstrøk frå Nordmøre og sørover. I stadnamna har vi Reppen og -repp(en) over eit større område, t.d. Reppen på Leka, Moreppen i Nannestad.
Elles
har vi gamle bygdenamn som fortel om det sosiale livet, på gno. -drykkja f (Skogabergdrykkja i RB, frå Nes på
Romerike) og -liði
m ‘grend, krins av gardar (legd)’. Liknande bakgrunn har sokn f, eit område der folk søkte til same kyrkje (kyrkjesokn)
eller tingstad (tingsokn). Eit gjeld
som vi har i prestegjeld derimot, er
«vel egentlig et Samfund
med fælles Udgifter el. Udredsler» (Aasen), jf. gno. gjalda vb
‘betala’ og gilde n. I det levende
talemålet har vi former som Aurgjeldet (Aure prestegjeld, Nordmøre) og Nessetgjeldet
(Nesset prestegjeld, Romsdalen).
Verdsleg-administrativ
inndelingsnemning er skipreiða f som ein i mellomalderen brukte om eit
distrikt som var så stort at det skulle utstyre (gno. reiða vb)
eit leidangsskip. Denne skipnaden er kanskje den eldste kjende inndelinga av
landet vårt, og etter tradisjonen rakk sjølve inndelingssystemet så langt inn i
landet som laksen gjekk opp i elvane.
Skipreidene
svarar i omfang ofte til dei gamle herad
n som vi nytta om kommunane på bygdene frå 1863 til først i 1960-åra. For å
løyse ein språkstridsfloke (nynorsk herad
mot bokmål herred)
kvitta vi oss med denne gamle inndelingsnemninga og tok den franske kommune (eigentleg eit latinsk ord for
‘fellesskap’). Den opphavlege tydinga av herad har vel i Noreg vore ‘bygd’ (på
Austlandet skal det etter Gustav Indrebø ha vore nemning for ‘tingkrins’) slik
som vi kan finne det i det usamansette Herad
og samansetningar som Gransherad, Krødsherad, Kvinnherad.
På
Austlandet var herada iflg. Gustav Indrebø inndelte i
fjerdingar (i eint. gno. fjórðungr
in), dvs. einingar på fire. Slike reint aritmetiske inndelingar er i
mellomalderen velkjende i heile Skandinavia og i det skandinaviske
kolonisasjons-området i vest. Somme gonger kunne inndelingseiningane vera færre
(gno. halfa f,
þriðjungr m), andre tider fleire (gno. settungr m, áttungr m).
Det
er berre få norske bygdenamn som har bevart desse inndelingstermane i den
offisielle skriftforma. Eit einstaka døme på -halfa
er Overhalla i Namdalen. I vanleg
talemål lever likevel stundom inndelingsnemninga, t.d. Bøfjerdingen i Vesterålen, Borgfjerdingen
i Lofoten. I innbyggjarnamna er det enda meir seigliva bruk av nemningane: meløyfjerding (person frå Meløy i
Nordland), herøyfjerding
(person frå Herøy i Nordland).
Dette
siste fenomenet minner oss om eit lite avsnitt som plar stå på slutten av kvar
heradsbolk i alle banda av Ryghs «Norske Gaardnavne»,
nemleg «Gamle Bygdenavne». Mange av dei er nok «forsvundne», men ikkje få var enno til for kort tid sidan
livs levande blant vanlege bygdefolk. Når dei sjeldan vart skriftfeste, kunne
årsaka vera som ved Bøfjerdingen: Ein
greidde seg med hovudordet (det gamle stadnamnet). Same resultat ville ein få
om det geografiske området som bygdenamnet dekte, ikkje svara til området for
eit «gangbart» administrativt inndelingsnamn (som sokn, herad). Det siste
forholdet er gjernast årsaka til at så mange namn for mindre område, ofte
grendenamn, einast har overlevd i munnleg tradisjon.
Litt.: Andersson
1965. K. Aune: Bygdenavna i Fosen, i Årbok Fosen
historielag 1965, s. 7-24. Indrebø I927. Indrebø l935. M. Olsen i NK V. NG Indl. J. Sandnes: Gamle bygdenamn i Nord-Trøndelag, i Årbok
Nord-Trøndelag historielag 1970 s. 29-43. Stemshaug I973. Artiklar i KLNM om
fleire av dei nemnde etterledda.